Feminatywy i język inkluzywny

Czym są feminatywy

Przez pojęcie feminatywów należy rozumieć rzeczowniki nazywające żeńskie zawody i funkcje.

Określają one kobiety m.in. pod kątem wykonywanego zawodu, reprezentowanej profesji czy przysługującego tytułu.

Feminatywy najczęściej powstają na podstawie form męskich i na ogół mówi się o nich w kontekście nazw żeńskich tworzonych na podstawie ich męskich odpowiedników: dyrektor – dyrektorka, lider – liderka, przewodniczący – przewodnicząca. Są to inaczej żeńskie warianty nazw wykonawców czynności, ale też osobowych nazw charakterystycznych, takich jak matka, żona, córka.

Jak tworzyć feminatywy?

Tworzone feminatywy, wobec których można zauważyć wątpliwości, za pierwowzór obierają formy męskie. Odmiana żeńska jest tworzona głównie poprzez sufiksy, czyli przyrostki, takie jak: 

• -ka: kontroler – kontrolerka, menadżer – menadżerka, pisarz – pisarka (oboczności r:rz), psycholog – psycholożka (oboczności g:ż); 
• -ini/-yni: gość – gościni, naukowiec – naukowczyni, mówca – mówczyni, radca – radczyni, doradca – doradczyni;
• -ica/-yca: jest mało produktywny w odniesieniu do żeńskich nazw zawodów, tytulatury i funkcji pełnionych przez kobiety;
• -a: księgowy – księgowa, 
• -ina: sędzia – sędzina.

Możliwość wyboru

Gramatyka języka polskiego w przypadku feminatywów daje nam często możliwość wyboru. Rektora, rektorczyni czy rektorka? To częstość użycia danych form i ich zgodność z normą słowotwórczą zadecydują o pojawieniu się ich w słownikach. Przykładem jest żeńska formą pracownika. Od dawna w języku polskim funkcjonowała pracownica, lecz ostatnio została rozpowszechniona forma pracowniczka, która już trafiła do słowników i można ją uznać za skodyfikwaną. 

Język – myśl – rzeczywistość

Kulturę tworzy społeczeństwo, które posługuje się językiem. To my go kształtujemy, ale też wyrażamy za jego pomocą myśli. Działanie jest więc obustronne — społeczeństwo działa na język, a język na społeczeństwo[1]. Dlatego też feminatywy, czy też szerzej – rola płci w języku, odgrywają znaczną rolę w odbieraniu przez nas rzeczywistości. Potwierdzają to badania neurolingwistyczne od ponad 20 lat[2].

Język jest także wartością i również te wartości przenosi. W skutek czego wszelkie stereotypy czy dyskryminacje przejawiające się w języku pozostawiają niemały wpływ na nasze procesy myślowe (też poznawcze), prowadząc do umacniania danych przeświadczeń w społeczeństwie. Językowa nierówność płci jest zatem szkodliwa — wprowadza chaos poznawczy, sprzeczność z ogólnie przyjętymi zasadami społecznego współżycia[3].

• Chłopaki nie płaczą,
• chłop musi się wyszumieć,

ale 

• baba z wozu, koniom lżej;
• babskie gadanie.

Co mówią badania?

Dla zobrazowania omawianego problemu warto wspomnieć pewien eksperyment polskich badaczek. Dzieci z trzech różnych szkół i klas (dwie klasy podstawowe – IV i VI oraz II klasa gimnazjum) zostały poproszone o stworzenie rysunków na temat „Życie człowieka pierwotnego”. Na 90 przesłanych prac 82 pracy ilustrowały jedynie mężczyzn pojedynczo lub rzadziej w grupie[4]. Nie ulega wątpliwości, że człowiek, wydawałoby się neutralna, gatunkowa nazwa, jest postrzegana przez dzieci i młodzież głównie jako osobnik płci męskiej. 

Jednocześnie od lat 80. w krajach anglojęzycznych przeprowadzane jest badanie „Draw a scientist”, w którym prosi się kilkuletnie dzieci o to, aby narysowały naukowca. Większość dzieci rysuje mężczyznę.

Dzieci dopiero z czasem uczą się tego, że ich wykładnik żeńskości w języku nie jest symetryczny z męskim i że mogą być też często „kolegami”. 

Nowa moda? 

Język polski jest fleksyjny – odmieny – mocno skoncentrowany na rodzaju, bardzej niż np. język angielski. To czyni go nieco trudniejszym. Używanie więc słowa moda w odniesieniu do feminatywów wydaje się niezasadne. Co prawda ówczesnie kobiety nie miały dostępu do wielu funkcji, ponieważ ich pozycja w społeczeństwie była inna, zatem tworzenie nazw określających funkcje zawodowe było niepotrzebne. Dziś jednak sytuacja zmieniła się diametralnie. 

Gdy kobiety zyskały prawo do szerszej oferty zawodowej, naturalnie zaczęto tworzyć żeńskie formy nowych ról. Róźnica płci wymaga tego od logiki językowej, szczególnie w przypadku języka polskiego.

Historia feminatywów

Po II wojnie światowej zmienił się ustrój. Komunizm miał znaczący wpływ na język. Charakterystyczne towarzyszu na zawsze będzie kojarzyło się właśnie z tamtym okresem. Wtedy to feminatywy zaczęły znikać, gdyż przesłanie, jakie niósł za sobą komunizm, łączyło się z maskulinizacją. Wspierała ją politylka, w cudzysłowie, równościowa czasów PRL-u. Językoznawcy normatywni, mając świadomość o przesileniu na niekorzyść żeńskich nazw wykonawców zawodów oraz tytulatury, opowiadali się już przeciwko nim.

Zawsze było gość

„Jak długo żyję, zawsze było gość". Niemniej świat nie narodził się razem z nami, a to, co znamy, nie jest ostatecznym punktem odniesienia. Forma gościni jest notowana w Słowniku Warszawskim już w 1927[8]. Co prawda ówcześnie była formą regionalną, dziś jednak, na potrzeby osób użytkujących język, włączona do powszechnej polszczyzny.

Można sięgnąć pamięcią do sytuacji objęcia przez Annę Muchę stanowiska ministra, która zaproponowała żeńską formę tego stanowiska – ministrę. Nie spotkała się ona z przychylnością. Również wielu językoznawców proponowało ministerkę, choć obie formy są gramatycznie – słowotwórczo poprawne. Od tego czasu wysuwano coraz śmielsze argumenty przeciw feminatywom, z pewnością przez mylne postrzeganie procesów językowych i sądzenie jakoby język niszczyły, wprowadzały zamieszanie, były niezgodne z naszą tradycją. Nic bardziej mylnego.

Tradycję tę ilustruje między innymi „Słownik polszczyzny XVI wieku" opracowywany w Instytucie Badań Literackich PAN[9]. Znajdziemy tam takie hasła, jak mistrzyni (względnie mistrzynia) i księżna.

„Słownik dokładny języka polskiego i niemieckiego" z 1806 roku również zawiera wiele takich form – adiutantka, prawniczka, prawodawczyni, professorka (wtedy jeszcze przez „ss”)[10].

Trudność wymowy niektórych feminatywów

Argumentem przeciw używaniu form żeńskich bywa również trudność wypowiedzenia wyrazów np.: architektka, adiunktka. Nie są to łatwe wyrazy, ale takich jest niemało w języku polskim, więc sama grupa spółgłoskowa nie może ich dyskwalifikować, o czym czytamy również w Stanowisku Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN.

Wieloznaczeniowość wprowadza w błąd

Szoferka to kabina samochodu ciężarowego, reżyserka – pomieszczenie w radiu lub telewizji, a pilotka to czapka. Homonimia, czyli wyrażanie różnych znaczeń za pomocą identycznej formy językowej, jest obecna w języku. Z kontekstu zdania rozumiemy jednak, co nadawca ma na myśli.

Niczym nie różni się porównanie pilotki do nakrycia głowy od pilota, jako urządzenia służącego do obsługi np. telewizora. 

Co więcej – w słowniku internetowym PWN znajdziemy 10 znaczeń słowa pilot, a to jednak pilotka budzi kontrowersje. Potwierdza to również moja ankieta przeprowadzona wśród 43 osób, w której to 27 z nich uważało tę nazwę zawodu za śmieszą.

Należy jednak podchodzić do zjawiska racjonalnie, zdając sobie sprawę z tego, że każda nowość w języku jest na początku odbierana sceptycznie i wydaje się dziwna. Nie powinno się to równać z rezygnacją z tychże zmian, co gorsza z ich negacją. Język rozwija się wraz z całym społeczeństwem i naturalnym jest reagowanie na potrzeby budowania nowych wyrazów, tym bardziej zgodnych z tradycją i normą słowotwórczą.

Wnioski

Jak już wiemy, żeńskie formy były tworzone i używane od dawna. Dlaczego? Gdyż sukcesywnie pojawiały się w życiu społecznym kobiety, które pełnią określone funkcje zawodowe czy naukowe lub zyskiwały konkretne tytuły. Nastąpiła zatem potrzeba ich nazwania. 

Po krótkim rysie historycznym można uznać za niesłuszny, dość mocno głoszony, argument przeciwko feminatywom, opierający się na niszczeniu i zaśmiecaniu naszego języka formami, które nie mają w nim tradycji, i uznawanie ich dziś, w XXI wieku, jako nowomowę.

Język inkluzywny

Używanie w komunikacji form męskich i żeńskich, a więc mówienie o pracownikach i pracownicach, kolegach i koleżankach, może wydawać się lepsze niż użycie wyłacznie formy męskiej, która jednoczesnie jest formą generyczną, bazową. Takie użycie wprowadza jadnak podział binarny na kobiety i mężczyzn. Co jednak z osobami, które nie okreśalą się ani jako jedne, ani drudzy?

Niebinarność to tzw. termin – parasol, czyli kumulujące określenie spektrum tożsamości płciowych, które nie są wyłącznie męskie lub żeńskie[12]. 

Osoby niebinarne są wśród nas, co potwierdzają odpowiedzi osób określających się jako płeć inna w omawianych raportach ze świata biznesu. Jak zatem pisać i mówić w taki sposób, by takie osoby czuły się włączone? Propozycją jest użycie właśnie słów osoba i osoby oraz, w przypadku takiej konieczności, dopełnienie ich o konkretną funkcję: osoby pracujące, osoby studiujące, osoby aktywistyczne itp. Formy, które uwzglednią osoby niebinarne, to także.: koleżeństwo, państwo. 

Szanowne osoby pracujące... 

Co jednak, gdy utworzenie nazwy ze słowem osoba, lub użycie takiej formy, która będzie włączała wszystkich, jak Szanowni Państwo, jest kłopotliwe, niemożliwe lub nieekonomiczne? W takiej sytuacji odpowiednie będzie użycie nazwy generycznej, czyli (zwykle) męskoosobowej. Niemniej zasada, która powinna kierować nami podczas wyboru form adrestywnych, to chęć włączenia wszystkich potencjalnych odbiorców – sprawienie, by właśnie tak się czuli. 

Źródła: 

• [1] M. Karwatowska, J. Szpyra-Kozłowska, Lingwistyka płci. Ona i on w języku, 2010.
• [2] A. Goddard, JM Patterson, Language and gender, 2000.  
• [3] Lingwistyka płci...
• [4] Tamże.
• [5] Tamże. 
• [6] D. Jajszczak, Feminatywy. Rewolucja czy ewolucja języka?, 2023. 
• [7] za M. Makselon, FEMINATYWY. O genderowej nowomowie słów kilka, 2023.
• [8] za M. Makselon, FEMINATYWY...
• [9] Instytut Badań Literackich Pan, Słownik polszczyzny XVI wieku.
• [10] J.S. Bandtkie, Słownik dokładny Języka Polskiego i Niemieckiego,1806.
• [11] S.B. Linde, Słownik Języka Polskiego, t. 1, cz. I, 1807.
• [12] J. Jaworska, Rozszerzenie znaczenia leksemu osoba jako przykład nowego typu językowej zmiany semantycznej, 2022.