Rachunkowość na zakręcie kapitału intelektualnego

Studia nad historią gospodarki oraz historią rachunkowości prowadzą do bardzo ciekawych wniosków. Jak wiadomo historię gospodarki można podzielić na kilka charakterystycznych okresów, które oddzielają od siebie tzw. wielkie rewolucje gospodarcze. W ujęciu retrospektywnym można wymienić trzy takie zmiany: rewolucję agrarną, rewolucję handlową (XV wiek), rewolucję przemysłową (XVIII wiek).

Każda z tych rewolucji przyczyniła się do rozwoju charakterystycznej formacji gospodarczej. Ekonomiczne losy ludzkości rozpoczęły się zatem od zbieractwa i łowiectwa. Następnie rozwinęło się zorganizowane pasterstwo i rolnictwo, które stanowiły bazę gospodarczą systemu feudalnego. Pierwsze stadium kapitalizmu wiąże się z rozkwitem handlu i bankowości. Drugie stadium systemu wolnorynkowego bazowało na przemyśle.

Rozwojowi gospodarki towarzyszyła ewolucja form ewidencji działalności gospodarczej. W okresie feudalizmu podstawowym narzędziem rachunkowości były inwentarze dworskie. Rewolucja handlowa przyniosła bilanse i konta księgowe. Era industrialna rozbudowała rachunek kosztów, który okazał się niezbędny do efektywnego zarządzania wielkimi przedsiębiorstwami przemysłowymi – hutami, kolejami, rafineriami itd. Już na prostych przykładach widać, że rachunkowość – jej teoria, metoda oraz język – musi dostosowywać się do zmian zachodzących w realnej gospodarce.
 

Tradycyjna klasyfikacja zasobów gospodarczych oraz kapitałów

W klasycznym ujęcie zasoby ekonomiczne utożsamia się z ziemią, pracą oraz kapitałem. Z kolei samo pojęcie kapitału kojarzone jest wyłącznie z kapitałem finansowym. Jak wiadomo tradycyjna rachunkowość finansowa skoncentrowana jest na kapitale finansowym, co potwierdza lektura niemal każdego sprawozdania finansowego.

Centralnym punktem każdego sprawozdania finansowego jest bilans oraz rachunek zysków i strat. Bilans prezentuje zbywalny majątek oraz źródła jego finansowania, a więc kapitał własny i obcy. Rachunek zysków i strat prezentuje przychody i koszty, których rezultat finansowy, a więc zysk netto lub strata netto odzwierciedlone są w pasywach tradycyjnego bilansu.

Tutaj właśnie zaczyna się cały problem "kapitałocentrycznej" rachunkowości w dobie kapitału intelektualnego. Współczesna gospodarka coraz bardziej opiera się na aktywach niemajątkowych oraz kapitałach niefinansowych. Jej głównym zasobem ekonomicznym jest właśnie wiedza lub inaczej kapitał intelektualny wspomagany kapitałem finansowym. Głównym nośnikiem kapitału intelektualnego są bez wątpienia wykwalifikowani pracownicy. Tradycyjna rachunkowość stara się redukować pracowników, bez względu na ich kwalifikacje, do zasobów pracy. Pracownicy nie są ujawniani w bilansie, ale jako pozycja kosztowa w rachunku zysków i strat.

Współczesne przedsiębiorstwa to organizacje bazujące na wiedzy. Jeśli tak, to trakcyjna rachunkowość skoncentrowana na kapitale finansowym nie jest w stanie przedstawić ich prawdziwego i rzetelnego obrazu. Aby się o tym przekonać, wystarczy przeanalizować tradycyjny bilans spółki doradczej lub informatycznej. Bez wątpienia najważniejszym zasobem spółki doradczej lub informatycznej będzie wiedza, umiejętności oraz doświadczenie jej pracowników. Bilans, który po stronie aktywów pokazuje jedynie budynki, należności oraz środki pieniężne takiej spółki, ukrywa przed użytkownikami zewnętrznymi sprawozdania finansowego to, co jest najważniejsze. Zyski w tych branżach generuje się w oparciu o kapitał intelektualny, a nie kapitał finansowy.

 

Rewolucja kapitału intelektualnego a rachunkowość finansowa

Żyjemy zatem w okresie kolejnej, a więc czwartej wielkiej rewolucji gospodarczej. Nie ma ona jeszcze swojej oficjalnej nazwy, ale można ją roboczo określać jako rewolucja kapitału intelektualnego. W tym kontekście bardzo istotne jest, że część nauk społecznych, takich jak socjologia, ekonomia i zarządzanie zdołały już zidentyfikować i opisać główne kategorie kapitałów niefinansowych.

Pojęcie kapitałów niefinansowych może wciąż budzić kontrowersje w środowisku księgowych, ale przecież przedstawiciele innych profesji posługują się takimi kategoriami. Problematykę tę obejmują także wytyczne międzynarodowej sprawozdawczości zintegrowanej (ang. The International Integrated Reporting Framework) wskazując następujące kategorie kapitałów:

• kapitał finansowy,
• kapitał wytwórczy,
• kapitał intelektualny,
• kapitał ludzki,
• kapitał społeczny i relacyjny,
• kapitał zasobów naturalnych.

Środowisko księgowych stoi obecnie przed jednym z największych wyzwań. Sposób rozwiązania problemu ewidencji kapitałów niefinansowych, w tym przede wszystkim kapitału intelektualnego, będzie niewątpliwie rzutował na rangę naszego zawodu w gospodarce opartej na wiedzy. Teoria i praktyka rachunkowości nie ma możliwości uniknąć konfrontacji z trendami nowego stadium rozwoju gospodarki. Język rachunkowości oraz jej narzędzia ewidencyjne i sprawozdawcze muszą ewoluować zgodnie z duchem czasu. Co więcej, już istnieją weryfikowalne metody wyceny, ujmowania w księgach oraz ujawniania w sprawozdaniu finansowych precyzyjnie określonej wartości aktywów niemajątkowych oraz kapitałów niefinansowych. Warto więc zacząć się nimi interesować.

---

Lesław Niemczyk – doktor nauk ekonomicznych, adiunkt w Katedrze Finansów Wydziału Ekonomii na Uniwersytecie Rzeszowskim, autor książki pt. Rachunkowość finansowa aktywów kompetencyjnych i kapitału intelektualnego, nowy dział rachunkowości.

Jeżeli zainteresowała Cię problematyka kapitału intelektualnego w obszarze rachunkowości, zobacz wykład otwarty dr. Łesława Niemczyka pt. "Kapitał intelektualny jako klucz do nowej rachunkowości i finansów". Przejdź do wykładu »